در تصویر شگفت‌انگیزی که قرآن از پشت پردهٔ هستی ترسیم می‌کند، تک‌تک اجزای جهان به سجده افتاده[1] و در حال تسبیح‌اند[2]. در این صحنه هر آنچه در آسمان‌ها و زمین است و حتی سایه‌های آنها[3] با نهایت خواری و فروتنی سجده گزارده و این‌گونه، تسلیم بودن خود در برابر ارادهٔ الهی را به نمایش گذاشته‌اند.
در این کتاب، سجده‌کنندگان، و به عبارتی تسلیم‌شدگان در برابر خدا[4]، به دو گروه تقسیم می‌شوند[5]: دسته‌ای شامل موجوداتی که بی‌اختیار در مسیری معین قرار گرفته و چاره‌ای جز تسلیم نداشته‌اند؛ و دسته‌ای دیگر همچون انسان‌های مؤمن که با انتخابی آگاهانه در برابر ارادهٔ الهی سر فرود آورده و به فرمان او گردن نهاده‌اند.
قرآن از دسته‌بندی متفاوتی نیز سخن می‌گوید[6] که بر اساس آن، هر کس در آسمان‌ها و زمین است و خورشید و ماه و ستارگان و درخت و جنبندگان و بسیاری از انسان‌ها همگی در گروه سجده‌کنندگان به خدا قرار می‌گیرند و دسته‌ٔ دوم را انسان‌هایی تشکیل می‌دهند که به‌خاطر سجده نکردن، گرفتار عذابی حتمی می‌شوند.
همهٔ این نکات بیانگر اهمیت و نقش کلیدی تعظیم در برابر خدا به‌عنوان شرط برخورداری از رحمت خاص[7] اوست؛ خالق بی‌نیازی[8] که از کرنش دیگران، سود و لذتی نمی‌برد و صرفاً از روی مهربانی، بندگانش را به دعا و تضرع[9] دعوت می‌کند تا راه دریافت الطاف او را باز نگه دارند و نگذارند کبر و خودبینی آن را مسدود سازد[10].
اگرچه جایگاه تسلیم و خشوع در دل است[11]، ولی هر حقیقتی که به قلب راه یابد، آثارش در اعضا و جوارح آشکار می‌شود؛ همان‌گونه که رفتار ظاهری نیز احوال درونی را تقویت یا تضعیف می‌کند. لذا قرآن بارها از مخاطبانش می‌خواهد احساسات و باورشان را نسبت به خدا با همهٔ وجود در رفتار و حالت جسمشان ابراز کنند.
رکوع به‌معنی خم شدن به‌اندازه‌ای که دستان به زانوها برسد و سجده به‌معنی نهایت افتادگی به‌حدی که پیشانی بر زمین قرار گیرد، از ارکان نماز است و آیات متعددی از قرآن نشان می‌دهد[12] این اعمال نیز همچون قرائت کتاب مقدس، از اجزاء نماز در شرایع گذشته بوده[13] و لازم است همچنان در عبادت حق‌طلبان باقی بماند[14].
پیروان همهٔ مذاهب اسلامی در کلیات به‌جا آوردن این دو رکن اتفاق نظر دارند و گفتن تسبیح خدا در رکوع و سپس برخاستن و به سجده رفتن و تسبیح گفتن در آن حالت و نشستن و انجام سجده‌ای دوباره را واجب می‌دانند و مجموع این اعمال را در کنار قرائت ایستادهٔ قرآن، یک «رکعت» از نماز به‌شمار می‌آورند.
آنها همچنین در اینکه بهترین ذکر در حال رکوع، «سبحان ربي العظیم»[15] و در سجده، «سبحان ربي الأعلی»[16] است اختلافی ندارند. البته با توجه به فرمان قرآن دربارهٔ ذکر فراوان[17]، بهتر است تسبیح‌ها حداقل سه بار گفته شود و بنا به توصیهٔ این کتاب در زمینهٔ همراه بودن تسبیح سجده با حمد[18]، عبارت «و بحمده» نیز به آن افزوده شود.
این خم و راست شدن و سر بر خاک نهادن اگر با تمرکز بر عظمت، بلندمرتبگی و بی‌نقص بودن تکیه‌گاه هستی انجام پذیرد، حقیقت عبادت را در جان انسان شکوفا می‌کند[19] و توان و انگیزهٔ حرکت به‌سوی خوبی‌ها[20] و دوری از کرنش‌های باطل[21] را افزایش می‌دهد تا جایی که با هر سجده گامی جدید در مسیر کمال[22] برداشته می‌شود.
بعدی: تشهد و سلام
قبلی: سورهٔ ستایش
کتابخانه اسلامی: آشنایی با اسلام
[1] . النحل: ۴۹
وَلِلَّهِ يَسْجُدُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ مِن دَابَّةٍ وَالْمَلَائِكَةُ وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ
و آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین از جنبندگان و فرشتگان است، برای خدا سجده می‌کنند در حالی که خودبزرگ‌بینی نمی‌ورزند.
[2] . الجمعة: ۱
يُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ
آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است، خدایی را که پادشاه پاک عزتمند فرزانه است، تسبیح می‌گویند.
[3] . الرعد: ۱۵
وَلِلَّهِ يَسْجُدُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَظِلَالُهُم بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ
و هر که در آسمان‌ها و زمین است و حتی سایه‌هایشان مشتاقانه یا به‌اجبار، بامدادان و شامگاهان برای خدا سجده می‌کنند.
[4] . آل عمران: ۸۳
أَفَغَيْرَ دِينِ اللَّهِ يَبْغُونَ وَلَهُ أَسْلَمَ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَإِلَيْهِ يُرْجَعُونَ
آیا (چیزی) جز دین خدا را می‌جویند، در حالی که کسانی که در آسمان‌ها و زمین‌اند مشتاقانه یا به‌اجبار تسلیم او شده‌اند و به‌سوی او باز گردانده می‌شوند؟
[5] . الرعد: ۱۵
وَلِلَّهِ يَسْجُدُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَظِلَالُهُم بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ
و هر که در آسمان‌ها و زمین است و حتی سایه‌هایشان مشتاقانه یا به‌اجبار، بامدادان و شامگاهان برای خدا سجده می‌کنند.
[6] . الحج: ۱۸
أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَمَن فِي الْأَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ وَكَثِيرٌ مِّنَ النَّاسِ وَكَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُ وَمَن يُهِنِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن مُّكْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ
آیا ندیدی که برای خدا سجده می‌کند هر کس در آسمان‌ها و هر کس در زمین است و خورشید و ماه و ستارگان و کوه‌ها و درختان و جنبندگان و بسیاری از مردم و بسیاری هم عذاب بر آنان واجب شده است؟ و هر کس خدا خوارش کند گرامی‌دارنده‌ای نخواهد داشت؛ به‌راستی خدا هر چه بخواهد انجام می‌دهد.
[7] . آل عمران: ۷۴
يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَن يَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ
هر که را بخواهد به رحمتش ویژه گرداند و خدا دارای فزون‌بخشی سترگ است.
[8] . الأنعام: ۱۳۳
وَرَبُّكَ الْغَنِيُّ ذُو الرَّحْمَةِ
و خداوندگارت بی‌نیاز و اهل مهربانی است.
[9] . الأعراف: ۵۵
ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً
خداوندگارتان را با زاری و به‌صورت نهانی بخوانید.
[10] . النحل: ۲۳
إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْتَكْبِرِينَ
به‌راستی خدا خودبزرگ‌بینان را دوست ندارد.
[11] . الأنفال: ۲
إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَانًا وَعَلَىٰ رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ
جز این نیست که مؤمنان، همان کسانی‌اند که چون خدا یاد شود دلهره پیدا کنند و چون آیات او بر آنان تلاوت شود بر ایمانشان بیفزاید و بر خداوندگارشان تکیه و اعتماد می‌کنند.
[12] . الحج: ۲۶
وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ أَن لَّا تُشْرِكْ بِي شَيْئًا وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْقَائِمِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ
و چون محل خانه را برای ابراهیم در نظر گرفتیم، که: «چیزی را شریک من قرار نده و خانه‌ام را برای طواف‌کنندگان و قیام‌کنندگان و رکوع‌کنندگان سجده‌گزار پاکیزه گردان.»
[13] . آل عمران: ۴۳
يَا مَرْيَمُ اقْنُتِي لِرَبِّكِ وَاسْجُدِي وَارْكَعِي مَعَ الرَّاكِعِينَ
ای مریم، خاضعانه فرمانبر خداوندگارت باش و سجده بگزار و همراه رکوع‌کنندگان سر فرود آر.
[14] . البقرة: ۴۳
وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ
و نماز را برپا دارید و زکات بدهید و همراه رکوع‌کنندگان، سر فرود آورید.
[15] . الواقعة: ۷۴
فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ
پس به نام خداوندگار سترگت تسبیح بگو.
[16] . الأعلی: ۱
سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى
نام خداوندگار والاتر خود را پاک و منزه بدان.
[17] . الأحزاب: ۴۱
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خدا را با یادکردی فراوان یاد کنید.
[18] . الحجر: ۹۸
فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَكُن مِّنَ السَّاجِدِينَ
پس همراه با سپاس و ستایش خداوندگارت تسبیح بگو و از سجده‌گزاران باش.
[19] . النجم: ۶۲
فَاسْجُدُوا لِلَّهِ وَاعْبُدُوا
پس خدا را سجده گزارید و بندگی کنید.
[20] . الحج: ۷۷
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، رکوع و سجده گزارید و خداوندگارتان را بندگی کنید و کار خوب انجام دهید تا شاید رستگار شوید.
[21] . فصلت: ۳۷
وَمِنْ آيَاتِهِ اللَّيْلُ وَالنَّهَارُ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ لَا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَلَا لِلْقَمَرِ وَاسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِي خَلَقَهُنَّ إِن كُنتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ
و از نشانه‌های او شب و روز و خورشید و ماه است؛ نه به خورشید سجده کنید و نه به ماه؛ بلکه به خدایی که آنها را آفریده است سجده گزارید اگر فقط او را بندگی می‌کنید.
[22] . العلق: ۱۹
كَلَّا لَا تُطِعْهُ وَاسْجُدْ وَاقْتَرِب
آری، از او فرمان نبر و سجده بگزار و نزدیک شو.