قرائت آیات کتب مقدس یکی از اجزای ثابت نماز در شرایع الهی است. قرآن نیز با کنار هم قرار دادن نماز و تلاوت کتاب خدا[1]، رابطهٔ نزدیک آنها را نشان می‌دهد و ضمن تمجید از یهودیان و مسیحیانی که آیات کتاب آسمانی را در حال سجده و عبادت زمزمه می‌کنند[2]، از پیروان خود می‌خواهد شب‌ها برای عبادت برخیزند و قرآن بخوانند[3].
در همهٔ نمازهای واجب و مستحب، نخستین اقدام لازم پس از تکبیرة‌الاحرام، قرائت مهم‌ترین سورهٔ قرآن، یعنی «حمد» یا «فاتحة الکتاب»[4] است؛ سوره‌ای که چکیده‌ای از آموزه‌های این کتاب و دیگر کتب آسمانی را در بر دارد و ساختارش نشان می‌دهد برای ستایش خدا و مناجات با او در موقعیتی چون نماز تنظیم شده است.
این قطعهٔ درخشان هنری با وجود کوتاه و مختصر بودن، دریایی بی‌کران از آگاهی‌های معنوی را در خود جای داده و سه موضوع مهم مبدأ، مقصد و راه زندگی را با زیباترین و دقیق‌ترین تعابیر تبیین کرده است. تنها خواسته‌ای که در این سوره مطرح می‌شود[5] نیز دربارهٔ فلسفهٔ زندگی است و بر اهمیت درست زیستن تأکید می‌کند.
توصیف خدا به رحمن و رحیم در آغاز سوره و دو بار تأکید بر مهربانی او از میان اسماء و صفات دیگرش، تأییدی است بر آنچه دربارهٔ محوریت رحمت در نظام هستی بیان کردیم[6]. نکته‌ای که با تکرار این دو صفت در آیهٔ سوم[7]، تردیدی در آن باقی نمی‌ماند و نشان می‌دهد هدف از این نیایش، بهره‌مندی بیشتر از آن چشمهٔ جوشان مهرورزی است.
این رویکرد، سپاس از خدا و ستایش او[8] را به قدرشناسی صمیمانه‌ای تبدیل می‌کند که نه از سر تکلف و تظاهر، بلکه با احساس رضایت از قرار گرفتن در نظامی زیبا و حکیمانه ابراز می‌شود و انگیزه و ظرفیت انسان را برای سر سپردن به تدبیری که همهٔ اجزاء و عوالم هستی را به‌سوی هدفی حساب‌شده[9] پیش می‌برد، افزایش می‌دهد.
برای موفقیت در این مسیر باید در برابر حقیقتی که همهٔ هستی را در بر گرفته است تسلیم بود[10] و از لطف و مهربانی او یاری جست[11]. لطفی که نعمت راه‌یابی به مقصد آفرینش را از طریق افرادی برگزیده[12] در اختیار ما قرار داده و آنان را در جایگاهی نشانده است که محروم ماندن از رحمت و گمراهی از روش درست زندگی[13] در آن راه ندارد.
اگرچه مسلمانان دربارهٔ ضرورت و شیوهٔ خواندن سوره‌های دیگر قرآن در نماز اختلاف نظر دارند، ولی همهٔ آنها قرائت آیاتی علاوه بر سورهٔ حمد را سنتی بسیار پسندیده می‌دانند. بر این اساس خوب است تلاوت قرآن در نماز را با خواندن یکی دیگر از سوره‌های این کتاب آسمانی تکمیل کنیم و بسم الله ابتدای آن سوره را نیز بخوانیم.
بعدی: همراه با سجدهٔ کائنات
قبلی: در حریم کبریا
کتابخانه اسلامی: آشنایی با اسلام
[1] . العنکبوت: ۴۵
اتْلُ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ وَأَقِمِ الصَّلَاةَ
آنچه از به سوی تو وحی شده است یعنی کتاب را تلاوت کن و نماز را برپا دار.
[2] . آل عمران: ۱۱۳
لَيْسُوا سَوَاءً مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ يَتْلُونَ آيَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّيْلِ وَهُمْ يَسْجُدُونَ
آنها یکسان نیستند؛ از اهل کتاب گروهی ویژه‌اند که برخاسته و در حالی که سجده می‌کنند، ساعات شب را به تلاوت نشانه‌های خدا می‌پردازند..
[3] . المزمل: ۲۰
فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَن سَيَكُونُ مِنكُم مَّرْضَىٰ وَآخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِن فَضْلِ اللَّهِ وَآخَرُونَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنْهُ وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ
پس هر چه از قرآن میسر می‌شود بخوانید. می‌داند که از شما بیمارانی خواهند بود، و دیگرانی در زمین سفر می‌کنند و از افزون‌دهی خدا می‌جویند و دیگرانی در راه خدا پیکار می‌کنند. پس هر چه از آن میسر شد بخوانید و نماز را برپا دارید.
[4] . الفاتحة: ۷-۱
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ ﴿١﴾ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ﴿٢﴾ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ ﴿٣﴾ مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ ﴿٤﴾ إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ ﴿٥﴾ اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ ﴿٦﴾ صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ ﴿٧﴾
به‌نام خدای مهربار مهربان. همهٔ سپاس‌‌ها و ستایش‌ها از آنِ خداست، خداوندگار جهان‌ها. آن پرمهر همیشه مهربان. که صاحب‌اختیار روز حساب است. فقط تو را بندگی می‌کنیم و فقط از تو یاری می‌جوییم. ما را به راه راست و استوار راهبری فرما. راه کسانی که به آنها نعمت بخشیدی، کسانی که نه بر آنان غضب شده و نه گمراه‌اند.
[5] . الفاتحة: ۶
اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ
ما را به راه راست و استوار راهبری فرما.
[6] . نماز از زاویه‌ای دیگر (فصل ۳)
[7] . الفاتحة: ۳
الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ
آن پرمهر همیشه مهربان،
[8] . الفاتحة: ۲
الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ
همهٔ سپاس‌‌ها و ستایش‌ها از آنِ خداست، خداوندگار جهان‌ها،
[9] . الفاتحة: ۴
مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ
که صاحب‌اختیار روز حساب است.
[10] . الفاتحة: ۵
إِيَّاكَ نَعْبُدُ
فقط تو را بندگی می‌کنیم.
[11] . وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ
و فقط از تو یاری می‌جوییم.
[12] . الفاتحة: ۷
صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ
راه کسانی که به آنها نعمت بخشیدی.
[13] . الفاتحة: ۷
غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ
کسانی که نه بر آنان غضب شده و نه گمراه‌اند.