نخستین و مهم‌ترین رکن هر عبادتی نیت است. قرآن نیت خالص را اساس بندگی خدا[1] می‌داند و نماز و انفاق و دیگر مناسک را روبناهایی برای آن به‌شمار می‌آورد. چرا که درخت ایمان و معنویت، جز با انگیزه‌ای زلال قابل آبیاری نیست[2] و میوه‌های عمل صالح جز در قلبی پاک و سلیم[3] به ثمر نمی‌رسد.
نیت یعنی تمرکز بر هدف؛ و رکن بودن آن در عبادت به این معناست که هر کاری، هر چند با ظاهری زیبا و مقدس، اگر بدون انتخاب و از سر عادت، یا با هدفی جز تقرب به خدا انجام پذیرد، بی‌ارزش و بی‌خاصیت است[4]. نماز نیز از این قاعده مستثنی نیست و باید با هوشیاری کامل[5] و انگیزه‌ای درست[6] به‌جا آورده شود.
این نگاه، دایرهٔ عبادت را از اعمالی خاص فراتر می‌برد و همهٔ لحظات[7] و هر رفتاری را که با چنین توجه و تمرکزی همراه باشد، در بر می‌گیرد؛ لذا نه فقط نماز و نیایش، بلکه زندگی و مرگ[8] انسان نیز برای خدا می‌شود و این‌گونه به دینی ناب[9]، رویکردی توحیدی[10] و حساب و کتابی منطبق بر حقیقت مطلق[11] دست می‌یابد.
اما توهم تأثیرگذاری اموری پوچ[12]، یا دل بستن به منافع و لذاتی زودگذر[13]، محاسباتی غلط را در ذهن آدمی شکل می‌دهد که او را به ریاکاری[14] و شرکت دادن دیگران در عبادت[15] وا می‌دارد و با پایین کشیدن وی در درهٔ نفاق و بی‌ایمانی، نیکی‌هایش را به کاری بی‌حاصل همچون کشاورزی روی تخته سنگ[16] تبدیل می‌کند.
البته اخلاص، مقامی بسیار والاست که هر کس بسته به ظرفیت[17] و تلاشش[18] به درجاتی از آن دست می‌یابد و پایبندی به همان رتبه، برای قبولی و اثربخشی نماز او کافی است[19]؛ ولی همان‌گونه که نیت خالص‌تر، نماز ارزشمندتری به ارمغان می‌آورد، توجه بیشتر به آموزه‌های نماز نیز می‌تواند ارتقای نیت را در پی داشته باشد.
تکرار درس توحید در همهٔ اجزای نماز و یادآوری یگانگی، بزرگی و بی‌نیازی خدای مهربانی که هیچ معبود و مالک و مؤثری جز او نیست[20]، نمازگزار واقعی را به جایی می‌رساند که حتی عبادت خود را شایستهٔ توجه و شادمانی[21] نمی‌بیند؛ چه رسد به اینکه دوست داشته باشد دیگران از کارهای نکردهٔ او تعریف و تمجید کنند[22].
بعدی: در حریم کبریا
قبلی: نماز و طهارت
کتابخانه اسلامی: آشنایی با اسلام
[1] . البینة: ۵
وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاءَ
و فرمان نیافته بودند جز اینکه خدا را بندگی کنند در حالی که دین را برای او خالص می‌گردانند و حق‌طلب‌اند.
[2] . النساء: ۱۴۶
إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَاعْتَصَمُوا بِاللَّهِ وَأَخْلَصُوا دِينَهُمْ لِلَّهِ فَأُولَٰئِكَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ وَسَوْفَ يُؤْتِ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ أَجْرًا عَظِيمًا
مگر کسانی که توبه کردند و اصلاح نمودند و خود را با خدا محفوظ داشتند و دین خود را برای خدا خالص قرار دادند که چنین کسانی با مؤمنان خواهند بود، و به زودی خدا مؤمنان را پاداشی سترگ خواهد بخشید.
[3] . الشعراء: ۸۹
إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ
مگر کسی که دلی سالم‌مانده به سوی خدا بیاورد.
[4] . الأنعام: ۸۸
وَلَوْ أَشْرَكُوا لَحَبِطَ عَنْهُم مَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ
و اگر آنان شرک ورزیده بودند، قطعاً آن چه انجام می‌دادند از اعتبار می‌افتاد و از دستشان می‌رفت.
[5] . النساء: ۴۳
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنتُمْ سُكَارَىٰ حَتَّىٰ تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، در حالی که مست‌اید تا زمانی که بدانید چه می‌گویید به نماز نزدیک نشوید.
[6] . الأعراف: ۲۹
وَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ
و او را در حالی که دین را برایش خالص می‌گردانید بخوانید.
[7] . المعارج: ۲۳
الَّذِينَ هُمْ عَلَىٰ صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ
همان کسانی که بر نمازشان مداومت دارند.
[8] . الأنعام: ۱۶۲
قُلْ إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ
بگو: «به‌راستی نمازم و کارهایی با آنها به خدا نزدیک می‌شوم و زندگی و مرگم برای خداست که خداوندگار جهانیان است.
[9] . الزمر: ۳
أَلَا لِلَّهِ الدِّينُ الْخَالِصُ
آگاه باشید که آیین ناب از آنِ خداست.
[10] . الأنعام: ۷۹
إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ حَنِيفًا وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ
به‌راستی من حق‌طلبانه روی خود را به سوی کسی قرار دادم که آسمان‌ها و زمین را پدید آورده است و من از مشرکان نیستم.
[11] . النور: ۲۵
يَوْمَئِذٍ يُوَفِّيهِمُ اللَّهُ دِينَهُمُ الْحَقَّ وَيَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِينُ
در آن روز خدا دین حقیقی آنان را به طور کامل به ایشان می‌دهد و خواهند دانست که خدا همان حقیقت آشکار است.
[12] . الأنعام: ۲۲
وَيَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِيعًا ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِينَ أَشْرَكُوا أَيْنَ شُرَكَاؤُكُمُ الَّذِينَ كُنتُمْ تَزْعُمُونَ
و روزی که همگی آنان را محشور می‌کنیم، آنگاه به کسانی که شرک ورزیدند می‌گوییم: «کجایند آن شریکان شما که می‌پنداشتید؟»
[13] . القیامة: ۲۰
كَلَّا بَلْ تُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ
هرگز چنین نیست؛ بلکه شما دنیای زودگذر را دوست دارید.
[14] . البقرة: ۲۶۴
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُم بِالْمَنِّ وَالْأَذَىٰ كَالَّذِي يُنفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ.
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، صدقه‌های خود را با منّت و آزار باطل مکنید، مانند کسی که مالش را برای خودنمایی به مردم انفاق می‌کند.
[15] . النساء: ۳۶
وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا
و خدا را عبادت کنید و چیزی را شریک او قرار ندهید.
[16] . البقرة: ۲۶۴
فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا لَّا يَقْدِرُونَ عَلَىٰ شَيْءٍ مِّمَّا كَسَبُوا
پس داستان او به داستان تخته‌سنگ بسیار صافی می‌ماند که روی آن خاکی است و رگباری به آن زده و چیزی سخت و بدون رویش از آن بر جای گذاشته است؛ آنها به هیچ چیزی از آنچه به‌دست آورده بودند نمی‌‌رسند.
[17] . البقرة: ۲۸۶
لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا
خدا هیچ‌کس را جز به‌اندازهٔ توان و ظرفیّتش تکلیف نمی‌کند.
[18] . النجم: ۳۹
وَأَن لَّيْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَىٰ
و اینکه انسان چیزی جز آنچه تلاش می‌کند ندارد.
[19] . الإسراء: ۱۹
وَمَنْ أَرَادَ الْآخِرَةَ وَسَعَىٰ لَهَا سَعْيَهَا وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَٰئِكَ كَانَ سَعْيُهُم مَّشْكُورًا
و هر کس خواهان سرای واپسین باشد و در حالی که مؤمن است نهایت کوشش خود را برای آن به‌کار گیرد، چنین کسانی تلاششان قدرشناسی خواهد شد.
[20] . طه: ۱۴
إِنَّنِي أَنَا اللَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِي وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي
منم، من، خدایی که جز من خدایی نیست، پس مرا پرستش کن و نماز را برای یادکرد من برپا دار.
[21] . آل عمران: ۱۸۸
لَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَفْرَحُونَ بِمَا أَتَوا … فَلَا تَحْسَبَنَّهُم بِمَفَازَةٍ مِّنَ الْعَذَابِ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ
هرگز مپندار کسانی را که به‌خاطر آنچه انجام داده‌اند شادی می‌کنند …، هرگز آنها را در جایگاه نجات از عذاب مپندار؛ و عذابی دردناک خواهند داشت.
[22] . آل عمران: ۱۸۸
لَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَفْرَحُونَ بِمَا أَتَوا وَّيُحِبُّونَ أَن يُحْمَدُوا بِمَا لَمْ يَفْعَلُوا فَلَا تَحْسَبَنَّهُم بِمَفَازَةٍ مِّنَ الْعَذَابِ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ
هرگز مپندار کسانی را که … دوست دارند به‌خاطر آنچه نکرده‌اند ستایش شوند، هرگز آنها را در جایگاه نجات از عذاب مپندار؛ و عذابی دردناک خواهند داشت.