مهم‌ترین و گویاترین نماد معنویت، پاکیزگی است. لذا قرآن هم‌داستان با دیگر مکاتب معنوی هر گونه بی‌اخلاقی[1]، بی‌فکری[2] و لجاجت[3] و حتی ابزار و مقدمات اموری[4] که به زندگی اخلاقی و عقلانی آسیب برساند را آلودگی‌هایی معرفی می‌کند که دل را تیره و تار و راه رسیدن به درجات والای انسانیت را مختل می‌‌سازد.
این کتاب، جهتگیری و مقصود آموزه‌های خود را پاکیزگی بیشتر قرار داده است؛ لذا نه فقط در احکام مرتبط با نظافت، بلکه حتی در اموری چون دریافت صدقات و وظایف مالی[5]، یا آدابی چون معاشرت عفیفانه با جنس مخالف[6]، احترام به حق انتخاب افراد در ازدواج[7] و شیوهٔ گفتگو با پیشوایان دین[8] نیز هدفش را افزایش طهارت اعلام می‌کند.
خدای مهربانی که رحمت بی‌انتهایش همه چیز را در بر گرفته[9]، مشتاق است افراد بیشتری را از مهرورزی ویژهٔ خود[10] بهره‌مند سازد؛ لذا بندگانش را به وضو گرفتن و غسل کردن قبل از نماز فرا می‌خواند[11] و بزرگوارانه توضیح می‌دهد که قصدش به زحمت انداختن کسی نیست و فقط می‌خواهد آنها را پاک کند[12] تا از نعمات بیشتری برخوردار شوند.
راز اصلی تأکید بر طهارت در هنگام نماز و تمیز بودن محل آن[13]، جلب توجه‌ها به‌سوی همین نکتهٔ مهم است. زیرا پاکیزگی ظاهری می‌تواند مقدمه و نمادی برای پاکسازی باطنی باشد. لذا در همهٔ شرایع معنوی بر ضرورت برطرف ساختن آلودگی لباس و بدن پیش از ورود به نماز و شستشوی همه یا بخشی از اعضا با عناوینی چون وضو یا غسل تأکید شده است.
البته وضو و غسل، بیش از آنکه شستشویی ظاهری باشد، عبادتی است که با نیتی خالصانه و مطابق با فرمان خدا به‌جا آورده می‌شود تا آثاری را فراتر از پاکیزگی دست و صورت و بدن، در دل پدید آورد[14]. لذا در شرایط اضطرار، وقتی به‌جای وضو یا غسل، تیمم واجب می‌شود، می‌توان با دست کشیدن بر خاکی پاک[15] به همان طهارتی رسید که با آب به‌دست می‌آمد.
برای وضو باید صورت و دست‌ها را تا آرنج بشوییم[16] و سپس با آب باقیمانده در دست، روی سر و پاها را مسح کنیم[17]. اگرچه مسلمانان در فهم دستورالعمل قرآن دربارهٔ شستن یا مسح پا در وضو اختلاف دارند، ولی اگر به‌جای قرائت حفص (که دلیلی بر برتری آن نداریم) «أرجلکم» را طبق قرائت اکثر راویان قرآن، مجرور بخوانیم، دلیلی برای تردید در مسح پا باقی نمی‌ماند.
در شرایطی که فرد جنب باشد، باید به‌جای وضو غسل کند[18]. یعنی همهٔ بدن را بشوید یا در آب قرار دهد. برای این منظور لازم است همچون هنگام وضو ابتدا از پاک بودن محل شستشو مطمئن شد و با نیت عبادت و طهارت، آبی پاک را به سر و گردن و سپس به بقیهٔ بدن رساند. البته خوب است سمت راست بدن، پیش از سمت چپ آن شسته شود.
اما اگر در دسترسی به آب یا استفاده از آن محدودیتی وجود داشت[19]، همین که آداب طهارت پیش از نماز، با استفاده از خاکی پاک به‌جا آورده شود کافی است و تیمم، جایگزین وضو یا غسل می‌شود. برای این منظور باید کف دو دست را با قصد قربت بر خاک زد و پس از تکاندن بقایای آن، از بالای پیشانی بر صورت و از بالای مچ بر پشت دست‌ها کشید.
بعدی: نیت و نماز
قبلی: اوقات نماز
کتابخانه اسلامی: آشنایی با اسلام
[1] . الأحزاب: ۳۳
إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا
جز این نیست که خدا می‌خواهد آلودگی را از شما خاندان بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.
[2] . یونس: ۱۰۰
وَيَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ
و خدا پلیدی را بر کسانی که عقل را به‌کار نمی‌گیرند قرار می‌دهد.
[3] . الأعراف: ۷۱
قَالَ قَدْ وَقَعَ عَلَيْكُم مِّن رَّبِّكُمْ رِجْسٌ وَغَضَبٌ أَتُجَادِلُونَنِي فِي أَسْمَاءٍ سَمَّيْتُمُوهَا أَنتُمْ وَآبَاؤُكُم مَّا نَزَّلَ اللَّهُ بِهَا مِن سُلْطَانٍ
گفت: «قطعاً پلیدی و خشمی از جانب خداوندگارتان بر شما قرار گرفته است. آیا درباره نام‌هایی که خودتان و پدرانتان نامگذاریشان کرده‌اید و خدا بر درستی آنها دلیل قانع‌کننده‌ای فرو نفرستاده است با من مجادله می‌کنید؟
[4] . المائده: ۹۰
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، جز این نیست که شراب و قمار و بت‌ها و تیرهای قرعه پلیدی‌هایی از کارهای شیطان‌اند؛ پس از آنها دوری گزینید تا شاید رستگار شوید.
[5] . التوبة: ۱۰۳
خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِم بِهَا
از دارایی‌های آنان صدقه‌ای بگیر تا به وسیلهٔ آن پاکیزه‌شان سازی و رشد و پاکی به آنها بدهی.
[6] . الأحزاب: ۵۳
وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِن وَرَاءِ حِجَابٍ ذَٰلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ
و چون از آنان چیزی خواستید از پشت پرده از آنان بخواهید؛ آن برای دل‌های شما و دل‌های آنان پاکیزه‌تر است.
[7] . البقرة: ۲۳۲
وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا تَعْضُلُوهُنَّ أَن يَنكِحْنَ أَزْوَاجَهُنَّ إِذَا تَرَاضَوْا بَيْنَهُم بِالْمَعْرُوفِ ذَٰلِكَ يُوعَظُ بِهِ مَن كَانَ مِنكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَٰلِكُمْ أَزْكَىٰ لَكُمْ وَأَطْهَرُ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ
و چون زنان را طلاق دادید و به پایان مهلت تعیین‌شدهٔ خود رسیدند، در صورتی که میان خودشان بر اساس عرف به توافق برسند، با در تنگنا گذاشتن، مانع ازدواجشان با همسرانشان نشوید. این نکته‌ای است که هر یک از شما به خدا و روز واپسین ایمان داشته باشد از آن پند خواهد گرفت. این (شیوه) رشد و پاکی بیشتری برای شما به ارمغان می‌آورد و پاکیزه‌تر است. و خدا می‌داند و شما نمی‌دانید.
[8] . المجادله: ۱۲
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نَاجَيْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَةً ذَٰلِكَ خَيْرٌ لَّكُمْ وَأَطْهَرُ فَإِن لَّمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، هرگاه با فرستاده نجوا کردید، پیش از نجوای خود صدقه‌ای تقدیم دارید. آن برای شما بهتر و پاکیزه‌تر است؛ البته اگر چیزی نیافتید بدانید که خدا آمرزنده و مهربان است.
[9] . الأعراف: ۱۵۶
وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ
و رحمتم بر همه چیز گسترده است.
[10] . الجاثیة: ۳۰
فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَيُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِي رَحْمَتِهِ ذَٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبِينُ
و اما کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند، پس خداوندگارشان آنان را در رحمت خویش داخل می‌گرداند. آن همان کامیابی آشکار است.
[11] . المائدة: ۶
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چون به قصد نماز برخاستید، صورت و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید؛ و سر و پاهایتان را تا دو برآمدگی مسح کنید.
[12] . المائدة: ۶
مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُم مِّنْ حَرَجٍ وَلَٰكِن يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ
خدا نمی‌خواهد بر شما تنگنایی قرار دهد، لیکن می‌خواهد شما را پاک کند و نعمتش را بر شما تمام گرداند، باشد تا شاید قدرشناسی کنید.
[13] . البقرة: ۱۲۵
وَعَهِدْنَا إِلَىٰ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَن طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ
و به ابراهیم و اسماعیل سفارش کردیم که خانه‌ام را برای طواف‌کنندگان و معتکفان و رکوع و سجده‌کنندگان پاکیزه گردانید.
[14] . المائدة: ۴۱
أُولَٰئِكَ الَّذِينَ لَمْ يُرِدِ اللَّهُ أَن يُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ
ایشان‌اند کسانی که خدا نخواسته دل‌هایشان را پاک گرداند.
[15] . المائدة: ۶
وَإِن كُنتُم مَّرْضَىٰ أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِّنكُم مِّنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُم مِّنْهُ
و اگر بیمار یا در سفر بودید، یا یکی از شما از محل قضای حاجت آمد، یا با زنان نزدیکی کرده بودید و آبی نیافتید، پس با خاکی پاکیزه تیمّم کنید و از آن به صورت و دست‌هایتان بکشید.
[16] . المائدة: ۶
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چون به قصد نماز برخاستید، صورت و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید.
[17] . المائدة: ۶
وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ
و سر و پاهایتان را تا دو برآمدگی مسح کنید.
[18] . المائدة: ۶
وَإِن كُنتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا
و اگر جنب بودید خود را پاک کنید.
[19] . المائدة: ۶
وَإِن كُنتُم مَّرْضَىٰ أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِّنكُم مِّنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُم مِّنْهُ
و اگر بیمار یا در سفر بودید، یا یکی از شما از قضای حاجت آمد، یا با زنان نزدیکی کردید و آبی نیافتید، پس با خاکی پاک تیمّم کنید و از آن به صورت و دست‌هایتان بکشید.