ساختار کلی نماز در همهٔ شرایع آسمانی یکسان بوده و روش به‌جا آوردنش برای مخاطبان قرآن ابهامی نداشته است؛ به همین سبب، این کتاب نکتهٔ جدیدی دربارهٔ احکام نماز بیان نکرده و تا ضرورتی[1] پیش نیامده، حتی قبلهٔ آن را از بیت‌المقدس به مسجدالحرام[2] تغییر نداده است.
پس وقتی در قرآن می‌خوانیم «نماز با زمان‌بندی خاصی بر مؤمنان مقرّر شده بود»[3] باید آن را فراتر از دوره‌ای خاص و بیانگر نکته‌ای مهم دربارهٔ سنتی دیرین در آیین‌های توحیدی بدانیم که همچنان در میان مؤمنان مسلمان، یهودی، زرتشتی، صابئی و … برقرار مانده و امروزه نیز مبنای اعلام وقت نماز است.
در مکتب یکتاپرستی برای آنکه یاد خدا و نیایش با او همهٔ جوانب و برنامه‌های روزانهٔ آدمی را در بر بگیرد و رفت و آمد شب و روز[4]، به‌جای تکراری بی‌معنا، به نشانه‌ای برای حضور و قدرت الهی[5] تبدیل شود، همواره طلوع، زوال و غروب خورشید[6] به‌عنوان اوقات خاص عبادت در نظر گرفته می‌شود.
اگرچه گذر ایام و آسیب فرقه‌سازی‌ها[7]، تغییرات و اختلافاتی را در این زمان‌بندی ایجاد کرده، ولی قدر مشترک سنت باقیمانده در میان خداجویان جهان، پرداختن به دعا و نیایش در هنگام سپیده‌دم یا آغاز روز، ظهر یا ساعات پس از اوج خورشید و بعد از غروب آفتاب یا زمان فرا رسیدن شب است.
مسلمانان نیز در این سه وقت، پنج نماز می‌خوانند و از هنگام گسترش پرتو خورشید[8] تا وقت بیرون آمدنش از افق[9]، به نماز صبح؛ با رسیدن سایه به کوتاه‌ترین حد[10] تا غروب آفتاب[11]، به نماز ظهر و عصر؛ و از لحظهٔ پنهان شدن خورشید[12] تا نیمه شب، به نماز مغرب و عشا می‌ایستند. البته بیشتر آنها به‌درستی نماز عصر را جداگانه و بعد از برابر شدن سایهٔ هر چیز با خودش و عشا را بعد از تاریکی کامل همهٔ آسمان[13] به‌جا می‌آورند.
مهم‌ترین تأکید قرآن در زمینهٔ اوقات نماز، مراقبت همیشگی[14] برای از دست نرفتن آن و بلکه به‌جا آوردنش در اولین فرصت است. این دقت و التزام، علاوه بر تقویت اراده و نظم بخشیدن به دیگر برنامه‌های زندگی، نوعی دل سپردن به فرمان خدا و پیشگیری از سقوط در شرایط اسفباری است که کوتاهی نسبت به نماز[15] به امری عادی تبدیل می‌شود.
البته در میان نمازهای پنج‌گانه، نماز صبح از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. قرآن لحظات سرشار از آرامش و انرژی سحرگاهان[16] را بهترین فرصت برای راز و نیاز با خدا می‌داند و نمازی را که در هنگام دمیدن صبح خوانده شود، شایستهٔ توجه و گواهی ملکوتیان[17] و بیداری و استغفار در آن ساعات را زمینه‌ساز بالاترین دستاوردها[18] اعلام می‌کند.
بعدی: نماز و طهارت
قبلی: نماز، به کدام روش؟
کتابخانه اسلامی: آشنایی با اسلام
[1] . البقرة: ۱۴۴
قَدْ نَرَىٰ تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ
قطعاً زیر و زبر شدن رویت را در آسمان می‌بینیم و حتماً تو را به‌سوی قبله‌ای که آن را می‌پسندی بر می‌گردانیم. پس رویت را به‌سمت مسجدالحرام برگردان و هر جا بودید رویتان را به‌سوی آن برگردانید.
[2] . البقرة: ۱۴۹
وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِنَّهُ لَلْحَقُّ مِن رَّبِّكَ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ
و از هر جا که بیرون آمدی پس رویت را به‌سوی مسجد الحرام بگردان که به‌راستی قطعاً این حق و از جانب خداوندگارت است و خدا از آنچه می‌کنید غافل نیست.
[3] . النساء: ۱۰۳
إِنَّ الصَّلَاةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَابًا مَّوْقُوتًا
به‌راستی که نماز به‌صورتی زمان‌بندی‌شده بر مؤمنان مقرر بوده است.
[4] . آل عمران: ۱۹۰
إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِّأُولِي الْأَلْبَابِ
به‌راستی در آفرینش آسمان‌ها و زمین و پیاپی آمدن شب و روز، نشانه‌هایی برای صاحب‌دلان است.
[5] . المؤمنون: ۸۰
وَهُوَ الَّذِي يُحْيِي وَيُمِيتُ وَلَهُ اخْتِلَافُ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ
و اوست آن کس که زنده می‌کند و می‌میراند و پیاپی آمدن شب و روز از آنِ اوست؛ آیا درک نمی‌کنید؟
[6] . الإسراء: ۷۸
أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَىٰ غَسَقِ اللَّيْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا
نماز را از زوال آفتاب تا نهایت تاریکی شب بر پا دار، و نیز قرآن بامدادان را، زیرا قرآن بامدادان گواهی شده است.
[7] . المؤمنون: ۵۳
فَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُم بَيْنَهُمْ زُبُرًا كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ
پس با دسته دسته شدن، امورشان را میان خود جدا جدا کردند و هر گروهی به آنچه پیش آنهاست دلخوش است.
[8] . البقرة: ۱۸۷
حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ
تا رشتهٔ سفید سپیده‌دم از رشتهٔ سیاه برای شما آشکار شود.
[9] . طه: ۱۳۰
وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ
و پیش از بر آمدن خورشید، همراه با ستایش خداوندگارت تسبیح بگو.
[10] . الإسراء: ۷۸
أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ
نماز را از زوال آفتاب بر پا دار.
[11] . ق: ۳۹
فَاصْبِرْ عَلَىٰ مَا يَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الْغُرُوبِ
و بر آنچه می‌گویند شکیبا باش و پیش از برآمدن خورشید و پیش از غروب به همراه با ستایش خداوندگارت تسبیح بگو.
[12] . ق: ۴۰
وَمِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَأَدْبَارَ السُّجُودِ
و در پاره‌ای از شب و به دنبال سجده او را تسبیح بگو.
[13] . الإسراء: ۷۸
أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَىٰ غَسَقِ اللَّيْلِ
نماز را از زوال آفتاب تا نهایت تاریکی شب بر پا دار.
[14] . البقرة: ۲۳۸
حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاةِ الْوُسْطَىٰ وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِينَ
همواره بر نمازها و نماز میانه مواظبت داشته باشید و در حالی که فرمانبرانه سر فرود آورده‌اید برای خدا به‌پا خیزید.
[15] . الماعون:
الَّذِينَ هُمْ عَن صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ
آنان که نسبت به نمازشان سهل‌انگارند.
[16] . آل عمران: ۱۷
الصَّابِرِينَ وَالصَّادِقِينَ وَالْقَانِتِينَ وَالْمُنفِقِينَ وَالْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحَارِ
همان شکیبایان و راستگویان و سربه‌فرمانان و انفاق‌کنندگان و آمرزش‌طلبان در سحرگاهان.
[17] . الإسراء: ۷۸
إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا
به‌راستی که قرآن بامدادان گواهی شده است.
[18] . الذاریات: ۱۵
إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ … كانوا قَليلًا مِنَ الَّيلِ ما يَهجَعونَ وَبِالأَسحارِ هُم يَستَغفِرونَ
به‌راستی پرواپیشگان در باغ‌ها و چشمه‌سارانی قرار دارند … و از شب اندکی را می‌غنودند و در سحرگاهان [از خدا] طلب آمرزش می‌کردند.