همیشه و همه جا می‌توان به یاد خدا[1] بود و با هر زبان و روشی با او نیایش و از او خواهش[2] کرد. خدا نیز رحمتش را بر همهٔ کسانی که به یادش باشند، نازل[3] و هر بنده‌ای را که بخواندش اجابت می‌کند[4]. اما معنویت، سرگرمی یا وسیله‌ای برای رفع حاجت نیست که گاهی به یادش بیفتیم و سایر اوقات در میان روزمرگی‌ها فراموشش کنیم[5].
قرآن از ما می‌خواهد صبح و شام و بین روز[6] نماز بخوانیم و برای زنده نگه داشتن یاد خدا در دل‌هایمان برنامه‌ای دائمی[7] داشته باشیم. پایبندی همیشگی به نیایشی خاص با محتوایی توحیدی، ارزش‌های متعالی را به ما یادآوری[8]، راه بسیاری از انحراف‌ها را در برابرمان مسدود[9]، غبار غفلت را از دیدگانمان پاک[10] و بیماری‌های روح و روانمان را درمان می‌کند[11].
برای این منظور باید در اوقاتی[12] مشخص رو به مسجدالحرام[13] که نخستین خانهٔ بنا شده برای عبادت[14] خداست، با صدایی نه‌چندان بلند و نه‌چندان آهسته[15]، آیاتی از قرآن را تلاوت کنیم[16] و در رکوع و سجود[17]، تسبیح و ستایش خدا[18] را به زبان آوریم. البته لازم است پیش از نماز با شستن صورت و دست و مسح پا و سر[19]، وضو بگیریم و اگر جُنُب بودیم، غسل کنیم[20] و در شرایط خاص، تیمم با خاک[21] را جایگزین شستشو با آب قرار دهیم.
همهٔ آنچه قرآن دربارهٔ شیوه و شرایط ظاهری نماز بیان کرده همین چند نکته‌ای است که در بند بالا ذکر شد. با این حال، مشکل و ابهام مهمی در این زمینه وجود ندارد و اوقات نمازهای پنج‌گانه، ساختار و ارکان آن، تعداد رکعات، اذکار واجب و آداب اصلی به‌جا آوردنش برای مسلمانان روشن و با وجود مذاهب گوناگونی که ایجاد کرده‌اند، یکسان باقی مانده است.
البته طبعاً در این موضوع نیز همچون دیگر امور تاریخی، ابهام و اختلاف‌هایی پدید آمده که برطرف کردن اغلب آنها غیرممکن است، ولی از آنجا که این مسائل فرعی تغییری در روح و هدف عبادت ایجاد نمی‌کند، باید به‌جای بحث‌های بی‌فایده، هر کس به‌قدر وسعش[22] روشی را که درست‌تر می‌داند برگزیند و با تکیه بر مشترکات، برای رسیدن به خشوع و حضور قلب[23] بیشتر تلاش کند.
اینکه قرآن به‌جای پرداختن به احکام و اجزای این عبادت مهم، همواره بر اقامه و انجام درست[24] همان نمازی تأکید می‌کند که گویا مخاطبانش از قبل با آن آشنایی دارند، نشان می‌دهد چارچوب کلی برنامهٔ عبادی دیگر پیامبران خدا نیز یکسان بوده و این کتاب، تمرکز خود را بر اثربخشی بیشتر همان نماز مشترک و شناخته‌شده[25] قرار داده است.
کتابی که صومعه و کلیسا و کنیسه[26] را به‌خاطر عطرآگین بودن به یاد خدا در ردیف مسجد و مقدس می‌شمرد و مسیحیان و یهودیان اهل نماز را با آنکه همچنان بر شریعت گذشتهٔ خود باقی مانده‌اند از صالحان[27] می‌داند و سجده و تلاوتی را که از آیات کتابشان[28] دارند می‌ستاید، قطعاً نمازهای متفاوتی را که خالصانه خوانده شود، می‌پسندد و می‌پذیرد.
بعدی: اوقات نماز
قبلی: بهانه‌هایی برای محرومیّت از نماز
کتابخانه اسلامی: آشنایی با اسلام
[1] . الأحزاب: ۴۱
يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اذكُرُوا اللَّهَ ذِكرًا كَثيرًا
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خدا را یاد کنید با یادکردی فراوان.
[2] . الأعراف: ۵۵
ادعوا رَبَّكُم تَضَرُّعًا وَخُفيَةً إِنَّهُ لا يُحِبُّ المُعتَدينَ
خداوندگار خود را به زاری و نهانی بخوانید که او زیاده‌خواهان را دوست ندارد.
[3] . البقرة: ۱۵۲
فَاذكُروني أَذكُركُم وَاشكُروا لي وَلا تَكفُرونِ
پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم و قدرشناس من باشید و با من حق‌نشناسی نکنید.
[4] . البقرة: ۱۸۶
وَإِذا سَأَلَكَ عِبادي عَنّي فَإِنّي قَريبٌ أُجيبُ دَعوَةَ الدّاعِ إِذا دَعانِ فَليَستَجيبوا لي وَليُؤمِنوا بي لَعَلَّهُم يَرشُدونَ
و هر گاه بندگانم از تو دربارهٔ من پرسیدند، پس من نزدیکم و خواهش کسی که دعا می‌کند را وقتی مرا بخواند مستجاب می‌کنم. پس آنها نیز باید به من پاسخ مثبت دهند و به من ایمان آورند تا شاید راه صلاح را بپیمایند.
[5] . الأعراف: ۲۰۵
وَاذكُر رَبَّكَ في نَفسِكَ تَضَرُّعًا وَخيفَةً وَدونَ الجَهرِ مِنَ القَولِ بِالغُدُوِّ وَالآصالِ وَلا تَكُن مِنَ الغافِلينَ
و در دل خویش، خداوندگارت را بامدادان و شامگاهان با تضرع و ترس، بی‌صدای بلند، یاد کن و از غافلان مباش.
[6] . الإسراء: ۷۸
أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلوكِ الشَّمسِ إِلىٰ غَسَقِ اللَّيلِ وَقُرآنَ الفَجرِ إِنَّ قُرآنَ الفَجرِ كانَ مَشهودًا
نماز را از زوال آفتاب تا نهایت تاریکی شب برپادار، و نیز قرآن بامدادان را، زیرا قرآن بامدادان گواهی شده است.
[7] . المعارج: ۲۳
الَّذينَ هُم عَلىٰ صَلاتِهِم دائِمونَ
همان کسانی که همواره بر نمازشان مداومت دارند.
[8] . طه: ۱۴
إِنَّني أَنَا اللَّهُ لا إِلٰهَ إِلّا أَنا فَاعبُدني وَأَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكري
به‌راستی من خدایم، که جز من خدایی نیست، پس مرا بندگی کن و نماز را به یاد من برپا دار.
[9] . العنکبوت: ۴۵
وَأَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنهىٰ عَنِ الفَحشاءِ وَالمُنكَرِ
و نماز را برپا دار، که نماز از کار زشت و ناپسند باز می‌دارد.
[10] . ق: ۸
تَبصِرَةً وَذِكرىٰ لِكُلِّ عَبدٍ مُنيبٍ
تا برای هر بنده بازگشت‌کننده‌ای بینش‌افزا و یادآور باشد.
[11] . یونس: ۵۷
يا أَيُّهَا النّاسُ قَد جاءَتكُم مَوعِظَةٌ مِن رَبِّكُم وَشِفاءٌ لِما فِي الصُّدورِ وَهُدًى وَرَحمَةٌ لِلمُؤمِنينَ
ای مردم، قطعاً برای شما از جانب خداوندگارتان اندرزی و درمانی برای آنچه در سینه‌هاست، و رهنمود و رحمتی برای مؤمنان آمده است.
[12] . النساء: ۱۰۳
إِنَّ الصَّلاةَ كانَت عَلَى المُؤمِنينَ كِتابًا مَوقوتًا
به‌راستی که نماز به‌صورتی زمان‌بندی‌شده بر مؤمنان مقرر بوده است.
[13] . البقرة: ۱۴۹
وَمِن حَيثُ خَرَجتَ فَوَلِّ وَجهَكَ شَطرَ المَسجِدِ الحَرامِ
و از هر کجا بیرون آمدی، روی خود را به سوی مسجدالحرام بگردان.
[14] . آل عمران: ۹۶
إِنَّ أَوَّلَ بَيتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذي بِبَكَّةَ مُبارَكًا وَهُدًى لِلعالَمينَ
به‌راستی نخستین خانه‌ای که به گونه‌ای پربرکت و هدایت‌بخشِ جهان‌ها، برای مردم بنا نهاده شد، همان است که در بکّه قرار دارد.
[15] . الإسراء: ۱۱۰
وَلا تَجهَر بِصَلاتِكَ وَلا تُخافِت بِها وَابتَغِ بَينَ ذٰلِكَ سَبيلًا
و نمازت را به آوازِ بلند مخوان و بسیار آهسته‌اش مکن، و میان آن راهی بجو.
[16] . فاطر: ۲۹
إِنَّ الَّذينَ يَتلونَ كِتابَ اللَّهِ وَأَقامُوا الصَّلاةَ وَأَنفَقوا مِمّا رَزَقناهُم سِرًّا وَعَلانِيَةً يَرجونَ تِجارَةً لَن تَبورَ
به‌راستی کسانی که کتاب خدا را می‌خوانند و نماز برپا می‌دارند و از آنچه بدیشان روزی داده‌ایم، نهان و آشکارا انفاق می‌کنند، به تجارتی امید بسته‌اند که هرگز زوال نمی‌پذیرد.
[17] . الحج: ۷۷
يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اركَعوا وَاسجُدوا وَاعبُدوا رَبَّكُم وَافعَلُوا الخَيرَ لَعَلَّكُم تُفلِحونَ
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، رکوع و سجود به‌جا آورید و پروردگارتان را بندگی کنید و کار خوب انجام دهید، باشد که رستگار شوید.
[18] . السجدة: ۱۵
إِنَّما يُؤمِنُ بِآياتِنَا الَّذينَ إِذا ذُكِّروا بِها خَرّوا سُجَّدًا وَسَبَّحوا بِحَمدِ رَبِّهِم وَهُم لا يَستَكبِرونَ
تنها کسانی به نشانه‌های ما ایمان می‌آورند که چون آن را به ایشان یادآوری کنند، سجده‌کنان به روی درمی‌افتند و همراه ستایش خداوندگارشان تسبیح می‌گویند و اهل برتری‌جویی نیستند.
[19] . المائدة: ۶
يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنوا إِذا قُمتُم إِلَى الصَّلاةِ فَاغسِلوا وُجوهَكُم وَأَيدِيَكُم إِلَى المَرافِقِ وَامسَحوا بِرُءوسِكُم وَأَرجُلَكُم إِلَى الكَعبَينِ
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چون به قصد نماز برخیزید، صورت و دستهایتان را تا آرنج بشویید؛ و سر و پاهای خودتان را تا دو برآمدگی مسح کنید.
[20] . المائدة: ۶
وَإِن كُنتُم جُنُبًا فَاطَّهَّروا
و اگر جنب بودید خود را پاک کنید.
[21] . المائدة: ۶
وَإِن كُنتُم مَرضىٰ أَو عَلىٰ سَفَرٍ أَو جاءَ أَحَدٌ مِنكُم مِنَ الغائِطِ أَو لامَستُمُ النِّساءَ فَلَم تَجِدوا ماءً فَتَيَمَّموا صَعيدًا طَيِّبًا فَامسَحوا بِوُجوهِكُم وَأَيديكُم مِنهُ
و اگر بیمار یا در سفر بودید، یا یکی از شما از محل قضای حاجت آمد، یا با زنان نزدیکی کرده بودید و آبی نیافتید، پس با خاکی پاکیزه تیمّم کنید و از آن به صورت و دستهایتان بکشید.
[22] . البقرة: ۲۸۶
لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفسًا إِلّا وُسعَها
خداوند هیچ کس را جز به‌اندازهٔ توان و ظرفیتش تکلیف نمی‌کند..
[23] . المؤمنون: ۲
الَّذينَ هُم في صَلاتِهِم خاشِعونَ
همانان که در نمازشان افتاده‌حال‌اند.
[24] . البقرة: ۴۳
وَأَقيمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّكاةَ وَاركَعوا مَعَ الرّاكِعينَ
و نماز را برپا دارید و زکات بدهید و همراه رکوع‌کنندگان، سر فرود آورید.
[25] . یونس: ۸۷
وَأَوحَينا إِلىٰ موسىٰ وَأَخيهِ أَن تَبَوَّآ لِقَومِكُما بِمِصرَ بُيوتًا وَاجعَلوا بُيوتَكُم قِبلَةً وَأَقيمُوا الصَّلاةَ
و به موسی و برادرش وحی کردیم که شما دو نفر برای قوم خود در مصر خانه‌هایی را مستقر کنید و سراهایتان را مقابل قرار دهید و نماز برپا دارید.
[26] . الحج: ۴۰
وَلَولا دَفعُ اللَّهِ النّاسَ بَعضَهُم بِبَعضٍ لَهُدِّمَت صَوامِعُ وَبِيَعٌ وَصَلَواتٌ وَمَساجِدُ يُذكَرُ فيهَا اسمُ اللَّهِ كَثيرًا
و اگر خدا بعضی از مردم را با بعض دیگر باز نمی‌داشت، قطعاً صومعه‌ها و کلیساها و کنیسه‌ها و مساجدی که نام خدا در آنها بسیار برده می‌شود ویران می‌شد.
[27] . آل عمران: ۱۱۴
يُؤمِنونَ بِاللَّهِ وَاليَومِ الآخِرِ وَيَأمُرونَ بِالمَعروفِ وَيَنهَونَ عَنِ المُنكَرِ وَيُسارِعونَ فِي الخَيراتِ وَأُولٰئِكَ مِنَ الصّالِحينَ
به خدا و روز واپسین ایمان دارند و به پسند عرف فرمان می‌دهند و از ناپسند باز می‌دارند و همواره در خوبی‌ها شتاب می‌کنند. و ایشان از شایستگان‌اند.
[28] . آل عمران: ۱۱۳
لَيسوا سَواءً مِن أَهلِ الكِتابِ أُمَّةٌ قائِمَةٌ يَتلونَ آياتِ اللَّهِ آناءَ اللَّيلِ وَهُم يَسجُدونَ
آنها یکسان نیستند؛ از اهل کتاب گروهی ویژه‌اند که برخاسته و در حالی که سجده می‌کنند، ساعات شب را به تلاوت نشانه‌های خدا می‌پردازند.