رابطه با خدا و ارتقای معنوی موضوعی درونی است که از مسیر انتخاب و اشتیاق قلبی [1]می‌گذرد؛ لذا هیچ اجباری در آن راه ندارد[2]. الزام در جایی به‌کار می‌آید که حقوق دیگران مطرح باشد و جز با اعمال قانون نتوان در برابر زیاده‌خواهی‌ها ایستاد. اما وقتی سر و کار با دل است، هر گونه فشار[3]، نتیجه را وارونه می‌کند.
شاید به نظر برسد گاهی ناچاریم در مسائل شخصی نیز اجبار را بپذیریم یا چیزی را بر خود تحمیل کنیم. مثلاً وقتی بیماریم اگر داروی تلخ را با اکراه هم بخوریم به‌سود ماست و درمان می‌شویم. پس در دینداری نیز خوب است تلخی عبادت و سنگینی اجبار را تحمل کنیم تا به درمان بیماری‌های باطنی و تعالی روحی برسیم.
اما این برداشت درست نیست و نباید امور معنوی که به شوق و ارادهٔ انسان[4] وابستگی دارد را با فرایندهای مادی قیاس کرد. از نگاه قرآن، ذره‌ای ناخالصی در نیت[5] و اندکی احساس ناخشنودی در رابطه با خدا[6] عبادت را بی‌خاصیت و نابود می‌کند و نمازی که با تلخ‌کامی خوانده شود نه‌تنها سودبخش نیست، بلکه به معنویت آسیب می‌زند.
قرآن به‌جای اصرار بر الزامی بودن نماز یا تعیین مجازات برای بی‌نمازی، همواره از فوائد یاد خدا سخن می‌گوید[7] و با بیان نشانه‌ها و نعمت‌های او، در پی ایجاد رابطه‌ای محبت‌آمیز[8] است تا لطفش را شامل کسانی کند که این دعوت کریمانه را می‌پذیرند و با اشتیاق، ظرفیت خود را برای بهره‌مندی بیشتر از رحمتی بی‌پایان افزایش می‌دهند.
اگر اندکی با گستردگی رحمت خدا [9]آشنا باشیم، متوجه می‌شویم که همهٔ آنچه دربارهٔ عذاب‌هایی سخت بیان کرده، هشدارهایی از سر مهربانی است برای مراقبت از کسانی که دوستشان دارد و می‌خواهد با توصیفی ملموس[10]، واقعیت وحشتناک دور شدن از هدف حقیقی زندگی[11] را به آنها گوشزد کند تا از این مقصد مهم، غافل و محروم نشوند.
فرمان محافظت از نمازها[12] نیز تکلیفی نیست که از موضع قدرت بر عهدهٔ بندگان گذاشته شده باشد. خدایی که کار خود و فرستادگانش را برداشتن بار[13] از دوش انسان و سبک‌بال کردن او[14] برای پرواز می‌داند، راضی به زحمت کسی نیست[15]، ولی چون می‌داند جز با برنامه‌ای دائمی[16] نمی‌توان به چنین هدفی رسید، پایبندی همیشگی به آن را توصیه می‌کند.[17]
تفاوت تکلیف یا توصیه دانستن نماز را نباید در اصطلاحاتی چون واجب یا مستحب فقهی جستجو کرد. زیرا هیچ عاقلی در انجام سفارش خدایی مهربان و دوست‌داشتنی[18] تردید و کوتاهی نمی‌کند. نکتهٔ اصلی در پرهیز از نگاهی است که خدایی زورگو را در انتظار اطاعت شدن و تملق شنیدن معرفی می‌کند و شرایطی را پدید می‌آورد که نماز، با کسالت و بی‌میلی [19]خوانده شود.
بعدی: نماز از زاویه‌ای دیگر
قبلی: اهمیت و فایدهٔ نماز
کتابخانه اسلامی: آشنایی با اسلام
[1] . الرعد: ۲۸
الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِكْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ
همان کسانی که ایمان آورده‌اند و دل‌هایشان به یاد خدا آرام می‌گیرد. آگاه باشید که دل‌ها با یاد خدا آرامش پیدا می‌کند.
[2] . البقرة: ۲۵۶
لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ
در دین هیچ اجباری نیست.
[3] . هود: ۲۸
قَالَ يَا قَوْمِ أَرَأَيْتُمْ إِن كُنتُ عَلَىٰ بَيِّنَةٍ مِّن رَّبِّي وَآتَانِي رَحْمَةً مِّنْ عِندِهِ فَعُمِّيَتْ عَلَيْكُمْ أَنُلْزِمُكُمُوهَا وَأَنتُمْ لَهَا كَارِهُونَ
گفت: «ای قوم من، به نظر شما اگر من از جانب خداوندگارم دلیلی روشن داشته باشم، و مرا از نزد خود رحمتی بخشیده باشد که بر چشم شما پوشیده شده است، آیا ما شما را در حالی که از آن خوشتان نمی‌آید، به آن وادار کنیم؟»
[4] . الاسراء: ۱۹
وَمَنْ أَرَادَ الْآخِرَةَ وَسَعَىٰ لَهَا سَعْيَهَا وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَٰئِكَ كَانَ سَعْيُهُم مَّشْكُورًا
و هر کس خواهان آخرت باشد و در حالی که مؤمن است نهایت کوشش خود را برای آن به‌کار گیرد، آنانند که از تلاششان قدرشناسی خواهد شد.
[5] . الانعام: ۸۸
ذَٰلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَن يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَلَوْ أَشْرَكُوا لَحَبِطَ عَنْهُم مَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ
آن، هدایت خداست که هر کس از بندگانش را بخواهد با آن راهبری می‌کند. و اگر شرک بورزند، قطعاً آن چه انجام می‌دادند نابود شده و از دستشان خواهد رفت.
[6] . محمد: ۲۸
ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا مَا أَسْخَطَ اللَّهَ وَكَرِهُوا رِضْوَانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ
زیرا آنان در پی آنچه خدا را به خشم آورده است رفتند و از خشنودیش بدشان آمد؛ پس اعمالشان را نابود گردانید.
[7] . العنکبوت: ۴۵
اتْلُ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ
آنچه از کتاب به سوی تو وحی شده است را تلاوت کن، و نماز را برپا دار، که نماز از کار زشت و ناپسند باز می‌دارد، و قطعاً یاد خدا بالاتر است، و خدا می‌داند چه می‌کنید.
[8] . المائدة: ۵۴
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَن يَرْتَدَّ مِنكُمْ عَن دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، هر کس از شما از دین خود بازگردد، پس به‌زودی خدا گروهی را خواهد آورد که دوستشان دارد و آنان نیز او را دوست دارند.
[9] . الأعراف: ۱۵۶
وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ
و گسترهٔ رحمتم همه چیز را در بر گرفته است.
[10] . المعارج: ۱۵ و ۱۶
كَلَّا إِنَّهَا لَظَىٰ نَزّاعَةً لِلشَّوىٰ …
نه هرگز که به‌راستی آن آتشی زبانه‌کشنده است که پوست‌ها را به‌شدت می‌کَنَد …
[11] . طه: ۱۰۰
مَّنْ أَعْرَضَ عَنْهُ فَإِنَّهُ يَحْمِلُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وِزْرًا
هر کس از آن روی برتابد، روز قیامت بار سنگینی بر دوش خواهد کشید.
[12] . البقرة: ۲۳۸
حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاةِ الْوُسْطَىٰ وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِينَ
بر نمازها و نماز میانه مواظبت کنید، و خاضعانه برای خدا به‌پا خیزید.
[13] . الأعراف: ۱۵۷
وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ
و (این پیامبر) بارهای سنگینشان و بندهایی را که بر آنان بوده است از دوششان برمی‌دارد.
[14] . النساء: ۲۸
يُرِيدُ اللَّهُ أَن يُخَفِّفَ عَنكُمْ وَخُلِقَ الْإِنسَانُ ضَعِيفًا
خدا می‌خواهد تا بارتان را سبک گرداند؛ در حالی که انسان، ناتوان آفریده شده است.
[15] . البقرة: ۱۸۵
يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ
خدا برای شما آسانی می‌خواهد و نمی‌خواهد شما را به سختی اندازد.
[16] . المعارج: ۲۳
الَّذِينَ هُمْ عَلَىٰ صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ
همان کسانی که بر نمازشان مداومت می‌کنند.
[17] . مریم: ۳۱
وَجَعَلَنِي مُبَارَكًا أَيْنَ مَا كُنتُ وَأَوْصَانِي بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيًّا
و هر جا که باشم مرا با برکت ساخته، و تا زنده‌ام به نماز و زکات سفارش کرده است.
[18] . الأنعام: ۵۴
وَإِذَا جَاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَىٰ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنكُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِن بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ
و چون کسانی که به آیات ما ایمان دارند نزد تو آیند، بگو: «درود بر شما»، خداوندگارتان رحمت را بر خود مقرّر کرده است که هر کس از شما از روی نادانی کار بدی انجام دهد و آنگاه توبه و اصلاح کند، قطعاً او آمرزنده و مهربان است.
[19] . التوبة: ۵۴
وَلَا يَأْتُونَ الصَّلَاةَ إِلَّا وَهُمْ كُسَالَىٰ وَلَا يُنفِقُونَ إِلَّا وَهُمْ كَارِهُونَ
و جز با کسالت نماز به‌جا نمی‌آورند و جز با بی‌میلی انفاق نمی‌کنند.